بخش سوم پیشینه فقه سیاسی
گفتمان فقه سیاسی در شیعه دارای دو جریان اصلی در میان آثار فقها است ؛
یکی جریان روش شناسانه ای است که بر قواعد فقهی تکیه دارد و دیگری جریان معرفت شناسانه ای است که بر مبانی کلامی تکیه دارد .
طلایه دار جریان نخست سید مرتضی علم الهدی و نماینده شاخص جریان دوم نیز شیخ مفید رحمه الله علیهما هستند . فقهای شیعه مباحث فقه سیاسی را به شکل پراکنده در ابواب فقهی مانند (( امر به معروف )) , (( قضاء)) , ((جهاد )) و … بیان می کردند و فقهای متأخر نیز در بحث (( مکاسب )) و (( اجتهاد تقلید )) اغلب درباره آنها صحبت می نمودند . در دوران ابتدایی تطور فقه سیاسی , مباحث این شاخه فقهی تدوین منسجمی نداشت , بلکه مسائل آن در ضمن احکام کلی مطرح می شد . به همین دلیل در آثار فقهای متقدم احکامی چون جنگ , جهاد و اهل ذمه در کنار احکامی مانند حج , نماز جمعه و حدود آورده می شده است . به تدریج فقه سیاسی رشد کرد و فقهای شیعی شروع به تدوین کتابهایی نمودند که که در باره مسائل اقتصادی و مالی (خراج) ها بحث می کرد .
مسلم است که از حدود دو قرن پیش به این طرف فقه سیاسی در شیعه مسیر رشد و شکوفایی خود را پیدا کرده است ؛ چناچه در همین مقطع کتاب (( عوائد الایام )) از فقیه والامقام ملا احمد نراقی شامل 66 عائده فقهی کتابت شده است . همچنین آثاری چون (( العناوین )) میر فتاح حسینی , (( بلغه الفقهیه )) سید محمد آل بحر العلوم , (( تنبیه الامه و تنزیه المله )) علامه نائینی ,(( ولایت فقیه)) امام خمینی , به جامعه علمی در عرصه فقه سیاسی عرضه شده است که هر یک نقاط عطفی در میان آثار فقه سیاسی شیعه تلقی می شود .( 19 )
ادورا فقه شیعه
دوره تشریع و حضور معصومین (ع) از بعثت پیامبر (ص) تا ائمه اطهار (ع)
قوانین اسلام از طریق وحی و توسط یامبر اکرم (ص) به مردم ابلاغ می شد و قرآن کریم اولین مصدر تشریع احکام سیاسی اسلام بود , سنت و سیره رسول اکرم (ص) نیز دومین مصدر تشریع احکام در نزد شیعیان به شمار می آمد و بسیاری از قواعد عام فقه سیاسی از سیره , قول و تقریر ایشان سرچشمه می گرفت . این دوره را دوره یا عصر تشریع احکام می نامند که به عصر سعادت نیز مشهور است . بنابر این می توان گفت که از لحاظ تاریخی , پیدایش و شکل گیری فقه سیاسی همزمان و همزاد با پیدایش ((فقه عمومی اسلام )) است و همه ائمه اطهار (ع) در راستای تحقق اهداف فقه سیاسی اسلام , برای تشکیل حکومت سیاسی تلاش کرده اند .
دوره اجتهاد
فقیهان ژرف نگر این دوره , افزون بر جمع آوری حدیث , برای نخستین بار , به خلق آثار بزرگ فقهی دست زدند و با استمداد از روایات اهل بیت (ع) , به تفریع و استنباط همت گماشتند . با تلاش های علمای عظام در عصر غیبت کبری و پس از آن تحولات چشمگیری در اجتهاد عمومی و فقه سیاسی شیعه رکود و نقصان خاصی حاکم بود و فقه در شکل عمومی و سیاسی بسط ید نداشت و کارآمدی کمتری داشت ؛ بنابر این فقهای سیاسی به دنبال شکل دادن نظام سیاسی نبودند .
از فقهای مطرح این دوره می توان شیخ مفید سید مرتضی و علامه حلی را نام برد .
دوره اعتلا و پایداری
از زمان غیبت صغری تا قرن دهم , شرایط لازم برای تدوین فقه سیاسی و تشریح حقوق اساسی عصر غیبت فراهم نشده . اما شاید بتوان مهمترین مراحل اعتلای فقه سیاسی شیعی را در عصر صفوی و سپس پیروزی قاطع عقل در مبارزات عالمان اصولی بر اخباری دانست . سیر نظریه ولایت فقیه در مراحل گوناگون این دوره تاریخی از قرن دهم آغاز و در قرن سیزدهم به پایان رسید شاخصه این مرحله , رسمیت مذهب تشیع در ایران و قدرت نسبی فقیهان در عصر صفوی و سپس قاجاری است ؛ بنابراین عملا , در این دوره رویکرد فقیهان به مسئله دولت و روابط ایشان با نظام سیاسی , اهمیت دارد .
دوره رکود
این دوره همزمان با ظهور دوره اخباریه در میان عالمان شیعه است . در دهه های میانی قرن یازدهم و قرن دوازدهم , فترتی دیگر در سیر فکری حرکت اجتهاد و فقاهت شیعه مشاهده می شود اصول مکتب اخباری گری , عبارت است از نفی حجیت حکم عقل در استنباط احکام شرعی , نفی حجیت ظواهر قرآن , نفی حجبت اجماع , قطعی بودن روابات کتب اربعه و رجوع به اصاله الاحتیاط در امور مشتبه . در باره عوامل بروز اندیشه اخباری گری , نظریه های متفاوتی وجود دارد برخی , سیاست دولت صفوی را از عوامل بروز این حرکت می دانند . به نظر ایشان , حضور فقیهان در صحنه سیاست و اداره کشور , برای دولت صفوی گران تمام شد ؛ از این رو صفویه , در تقویت کفه اخباریه سهم وافری داشت .
دوره بازسازی و هویت یابی
زمانی که می رفت تا میراث هزار ساله فقاهت شیعه ، در تند باد جمود و تحجر اخباریه ، به نابودی گراید و بشریت از دریای بیکران معارف اهل بیت (ع) بر اثر این جمود، بی نصیب بماند ، شخصیتی خردمند و با عظمت ، سر بر افراخت و یک تنه ، در برابر تفکر اخباری گری ایستاد و اجتهاد و فقاهت را به مسیر اصلی خود باز گرداند .
محمد باقر بهبهانی معروف به وحید بهبهانی توانست در مقابل این جریان منحرف به ایستد و با پرورش شاگردان صاحب نام اندیشه فقه سیاسی شیعه را دوباره به چرخش در آورد . از دیگر عالمان این عصر که تحولات مهمی در مسائل اجتماعی و سیاسی داشتند شیخ جعفر کاشف الغطاء محمد مهدی نراقی سید محمد ال بحر العلوم را می توان نام برد .
دوره شکوفایی
با پیروزی انقلاب اسلامی و مطرح شدن ولایت فقیه به عنوان مبنای حکومت و قانون اساسی دوره شکوفایی و پویایی فقه سیاسی شیعه شد .
البته امام خمینی در 1 بهمن 1348 در اثنای بحث فقهی (( مکاسب )) خود موضوع (( ولایت فقیه )) را محور تدریس خود قرار دادند . انتشار این دروس در قالب کتاب (( ولایت فقیه)) یا (( حکومت اسلامی )) مبارزات را وارد رحله جدیدی کرد و در سطح وسیع تر تحول عمیقی در حوزه فقه سیاسی اسلام به وجود آورد و زمینه را برای طرح های گوناگون در ابعاد متفاوت حکومتی فراهم نمود .
منابع
1ـ معالم الأصول ـ شیخ حسنـ چاپ سنگی ـ ص 22
2ـ اصول کافی ج1 ص 23
3ـ محمد تهانوی ، کشاف اصطلاحات الفنون ج3 ص 478
4ـ علی محمد حسین زاده ، فقه و کلام ، ص 26
5ـ شهید اول ، ذکری الشیعه ، ج 1 ص 26 ـ حسن بن زین الدین ، معالم الدین ص 26
6ـ ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۶، مادۀ سوس.
7ـ زمخشری، اساس اللغة، همان.
8ـ ابوالبقاء، کلیات ابوالبقاء، همان
9ـ آشوری، داریوش، دانشنامه سیاسی، ص ۲۳۰، مروارید، چاپ چهارم، ۱۳۷۶
10ـ مقاله مبانی کلامی فقه سیاسی شیعه ص 6
11ـ آیت الله عمید زنجانی ص 50
12ـ مقاله مبانی کلامی فقه سیاسی شیعه ص 6
13ـ شکوری ص 71
14ـ مبانی فقه سیاسی شیعه ص 6
15ـ محمد مهدی آصفی «تأملی در فقه سیاسی » کیهان اندیشه خرداد و تیر 1386 ش24 ص 18
16ـ محمدبن حسن طوسی،الخلاف،ج 1ص 5
17ـ ابن ابی جمهوراحسائی،همان،ص 34 ؛جعفرسبحانی،مصادرالفقهالاسلامی ومنابعه،ص 2
18ـ باز خوانی معنا شناختی کلام سیاسی و نسبت آن با فلسفه سیاسی و فقه سیاسی ص 19
19ـ مقاله پیشینه فقه سیاسی از پیدایش تا پویش سید سعید نظری نشریه زمانه شماره23 و 24 ص 16
